اسفند 21, 1403
ساروج یکی از مصالح سنتی و ضدآب است که در معماری ایرانی و برخی کشورهای دیگر مانند افغانستان، عمان و یمن کاربرد گسترده‌ای داشته است. این ماده از ابتکارات معماران ایرانی در دوران کهن است و به دلیل مقاومت بالا و خاصیت ضدآبی، در ساخت سازه‌هایی مانند پل‌ها، آب‌انبارها، یخچال‌ها و حتی تزئینات داخلی استفاده می‌شده است. ساروج به‌عنوان یک ملات سنتی، ترکیبی از مواد طبیعی مانند آهک، خاک رس، سیلیس و الیاف گیاهی یا حیوانی است که به دلیل دوام و استحکام بالا، در ساخت سازه‌های مستحکم و مقاوم در برابر آب و رطوبت استفاده می‌شده است. در این مقاله به معرفی کامل انواع ساروج، مواد تشکیل دهنده، روش‌های ساخت، کاربردها و روش‌های تخریب آن می‌پردازیم.
انواع ساروج از لحاظ ملات و سختی
ساروج را عموماً از لحاظ ملات و سختی دسته‌بندی می‌کنند. از لحاظ ملات، ساروج به دو نوع ملات سرد و ملات گرم تقسیم می‌شود. از لحاظ سختی نیز ساروج به سه نوع سخت، نیمه سخت و نرم طبقه‌بندی می‌شود. علاوه بر این، ساروج بر اساس استحکام و مقاومت آن‌ها نیز به انواع مختلفی تقسیم می‌شود. یکی از مستحکم‌ترین انواع ساروج که در قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفت، ساروج سیاه است. پس از آن، نمونه‌های سفید، خاکستری و طوسی از مستحکم‌ترین ساروج‌هایی هستند که مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند.
ساروج ملات گرم
ساروج ملات گرم نوعی ملات آهک آبی است که از پخت و آسیاب کردن سنگ آهک رس‌دار تولید می‌شود. این نوع ساروج به دلیل فرآیند پخت، مقاومت بالایی در برابر رطوبت و فشار دارد و برای ساخت سازه‌های آبی مانند پل‌ها و آب‌انبارها مناسب است. ساروج گرم معمولاً در مناطق گرمسیری مانند جنوب ایران استفاده می‌شده است.
ساروج ملات سرد
ساروج ملات سرد از ترکیب آب، خاکستر و آهک ساخته می‌شود. همچنین از خاک رس برای ایجاد چسبندگی میان این مواد استفاده می‌گردد. سیلیس‌های موجود در ساختار خاکستر باعث می‌شود که در هنگام ترکیب خاکستر با دوغاب آهک، سیلیکات کلسیم ساخته شود. این عمل بسیار آهسته رخ می‌دهد و باعث می‌شود ساروج سرد به‌عنوان یک ملات کندگیر شناخته شود. این نوع ساروج برای ساخت سازه‌هایی که نیاز به مقاومت بالا دارند، استفاده می‌شود.
انواع ساروج از لحاظ سختی
ساروج‌ها را از لحاظ سختی و میزان استحکام و مقاومت آن‌ها در برابر تخریب نیز دسته‌بندی می‌کنند. ساروج سیاه از مستحکم‌ترین ساروج‌ها است. پس از آن، ساروج سفید و خاکستری و طوسی جزو مقاوم‌ترین ساروج‌هایی هستند که مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ساروج سیاه
ساروج سیاه یکی از مستحکم‌ترین انواع ساروج است که در گذشته برای لایه‌گذاری دفینه‌های با ارزش مورد استفاده قرار می‌گرفت. این نوع ساروج به‌قدری سخت است که اگر با کلنگ به آن ضربه بزنید، کلنگ داخل آن نفوذ می‌کند ولی کنده نمی‌شود و حتی باعث داغ شدن سر کلنگ نیز می‌شود.
ساروج سفید
ساروج سفید برای پلمپ کردن الماس و جواهرات قیمتی استفاده می‌شود. در قدیم الماس را داخل نمد گذاشته و با ساروج سفید به شکل گرد یا تخم‌مرغی درست می‌کردند. در ساروج سفید از تخم‌مرغ هم استفاده می‌کردند که استحکام آن را بسیار بیشتر می‌کرد.
ساروج خاکستری و طوسی
ساروج خاکستری و طوسی نیز از انواع مستحکم ساروج هستند که در ساخت سازه‌های مستحکم مانند پل‌ها و سدها استفاده می‌شده‌اند. این نوع ساروج‌ها به دلیل مقاومت بالا در برابر فشار و رطوبت، برای ساخت سازه‌های آبی مناسب هستند.
تاریخچه ساروج
ساروج قدیمی‌ترین ملات ایرانی است که زمان دقیق تولید آن مشخص نیست، ولی نمونه‌هایی با قدمت ۷۰۰ ساله در ایران پیدا شده است. آخرین باری که در ایران از این ماده استفاده شده، حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده و بعد از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته است. شایان ذکر است که هیچ سازه ساروجی تاکنون در ایران کشف نشده است، ولی این ماده به‌عنوان پی در بسیاری از بناها مورد استفاده قرار می‌گرفته است. سی و سه پل اصفهان مشهورترین سازه‌ای است که پایه‌های آن از این ملات سخت ساخته شده است.
کاربردهای ساروج
ساروج به دلیل مقاومت بالا و خاصیت ضدآبی، در ساخت سازه‌های مختلفی استفاده می‌شده است. برخی از کاربردهای اصلی ساروج عبارتند از:
- ساخت پل‌ها: ساروج به دلیل مقاومت در برابر آب، در ساخت پل‌ها و سازه‌های آبی استفاده می‌شده است.
- آب‌انبارها: به دلیل خاصیت ضدآبی، ساروج برای ساخت آب‌انبارها و مخازن آب کاربرد داشته است.
- یخچال‌ها: در ساخت یخچال‌های سنتی از ساروج استفاده می‌شده تا از نفوذ گرما به داخل یخچال جلوگیری شود.
- تزئینات داخلی: ساروج به دلیل سطح صاف و براق، در تزئینات داخلی منازل نیز استفاده می‌شده است.
روش‌های تخریب ساروج
تخریب ساروج به دلیل مقاومت بالا، کار دشواری است. برای این کار از روش‌های مختلفی مانند استفاده از اسیدهای قوی یا مواد شیمیایی مانند کتراک استفاده می‌شود. کتراک یک ماده شیمیایی پودری است که به محیط زیست آسیبی وارد نمی‌کند و استفاده از آن بسیار راحت است. کتراک از طریق انبساط و ایجاد نیروی کششی در داخل ساروج موجب خرد شدن آن می‌شود. این ماده جزو مواد منفجره نیست و هیچ صدا و انفجاری ایجاد نمی‌کند.
روش استفاده از کتراک
برای شکستن ساروج با کتراک، می‌بایست این ماده را با آب ترکیب کرد و سپس در سوراخ‌هایی که در سطح ساروج ایجاد شده‌اند، ریخت. کتراک پس از ترکیب با آب، منبسط می‌شود و فشار زیادی به دیواره‌های ساروج وارد می‌کند که در نهایت باعث خرد شدن آن می‌شود.
برای خرید کتراک با کیفیت کلیک کنید: خرید کتراک
روش استفاده از حلال ساروج
حلال ساروج یک ماده شیمیایی است که برای تخریب و حذف ساروج، نوعی ملات سنتی ساخته شده از آهک، خاکستر و مواد دیگر، استفاده می‌شود. برای استفاده از این حلال، ابتدا باید سطح ساروج را تمیز و عاری از گرد و غبار کرد تا ماده به خوبی نفوذ کند. سپس حلال ساروج را به طور یکنواخت روی سطح مورد نظر می‌پاشند یا با استفاده از قلم‌مو اعمال می‌کنند. پس از مدتی، حلال شروع به واکنش با ساروج کرده و آن را نرم و قابل برداشت می‌کند. در نهایت، با استفاده از ابزارهای مناسب مانند اسکنه یا چکش، ساروج نرم شده را می‌توان به راحتی از سطح جدا کرد. استفاده از دستکش و ماسک در طول این فرآیند برای جلوگیری از تماس با مواد شیمیایی ضروری است.
برای خرید حلال ساروج با کیفیت کلیک کنید: خرید حلال ساروج
معایب ساروج
یکی از معایب اصلی ساروج، خاصیت کاهش حجم آن است که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش، این خاصیت باعث ترک‌خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح می‌شود. برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی مانند لوئی (نوعی نی) یا الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر استفاده می‌شده است.
نتیجه‌گیری
ساروج یکی از مصالح سنتی و مقاوم است که در معماری ایرانی و برخی کشورهای دیگر کاربرد گسترده‌ای داشته است. این ماده به دلیل مقاومت بالا و خاصیت ضدآبی، در ساخت سازه‌های مختلفی مانند پل‌ها، آب‌انبارها و یخچال‌ها استفاده می‌شده است. تخریب ساروج به دلیل مقاومت بالا، کار دشواری است و نیاز به استفاده از مواد شیمیایی یا ابزارهای مکانیکی دارد. با رعایت نکات ایمنی، می‌توان به راحتی از ساروج و مواد تخریب کننده آن استفاده کرد. ساروج به‌عنوان یک میراث فرهنگی و معماری، هنوز هم در برخی مناطق مورد استفاده قرار می‌گیرد و نشان‌دهنده خلاقیت و دانش معماران گذشته است.